Masywy alkaliczne świata
Zobacz także: Pegmatyty masywu łowozierskiego
Chibiny i Łowoziero to klasyczne i zarazem największe masywy zbudowane ze skał alkalicznych. Drugi po Półwyspie Kolskim ważny rejon występowania takich masywów w Rosji to Jakucja. Najsłynniejszym masywem alkalicznym jest tu masyw muruński, z wystąpieniami sławnego i poszukiwanego czaroitu (kliknij miniaturkę po lewej), bądź rzadkości takich jak odincowit lub tokkoit. Mówiąc o skałach alkalicznych nie można także pominąć licznych, również klasycznych, wystąpień południowej Grenlandii (intruzje Agpat, Ilimaussaq, Narssarssuaq, Kvanfejeld). Stąd po raz pierwszy opisano tak istotne minerały jak arfvedsonit, enigmatyt, eudialit, rinkit, steenstrupin-(Ce), czy ussingit. Grenlandzkie skały alkaliczne również posiadają swoje oryginalne minerały, takie jak ilimaussyt-(Ce), należący do grupy łabuncowitu karupmølleryt, czy rohait.
Niezwykle ciekawym stanowiskiem geologicznym jest niewielki masyw Dara-i-Pioz. Leży on w trudno dostępnych, zlodowaconych partiach Gór Ałajskich (jedno z pasm Tien Szanu), na pograniczy Tadżykistanu i Kirgistanu. Badania petrologii i mineralogii tego masywu nie byłyby możliwe, gdyby nie fakt, że materiał alkaliczny jest zdzierany i znoszony w dół przez lodowiec Dara-i-Pioz, następnie zaś składany na morenie czołowej tegoż lodowca. Znajdowane tam okazy skał alkalicznych cechyją się bardzo podwyższoną zawartością boru: do tego stopnia, że występujące w nich plagioklazy sodowe są często zastąpione ich odpowiednikiem borowym, a więc – reedergnerytem. Minerał ten tworzy masywne skupienia barwy brzoskwiniowej. Dodatkowo skały masywu Dara-i-Pioz odznaczają się wysokimi koncentracjami cezu – występują, w stosunkowo znacznych ilościach, jego własne minerały, takie jak kupletskit-(Cs) lub senekewiczyt. Co ciekawe, najważniejszym skałotwórczym minerałem jest tu nie tylko egiryn, typowy dla skał alkalicznych, ale także – kwarc(!), w skałach o takiej charakterystyce chemicznej co najmniej niespodziewany. Jest to możliwe dzięki specyficznym warunkom powstawania skał masywu. Z pozostałych minerałów skałotwórczych (sic!) ważny jest bardzo podobny do muskowitu, zabarwiony kremowo baratowit, tworzący blaszkowe kryształy. Często pojawiają się dobrze wykształcone osobniki i skupienia rzadkiego ekanitu (i innych minerałów toru), stillwellitu-(Ce), baotytu, miserytu i wielu innych minerałów. Spore nagromadzenia tworzy wyjątkowo skomplikowany borokrzemian – tienszanit. Skały masywu Dara-i-Pioz, ze względu na warunki powstawania i skład mineralny, w zasadzie nie mają swoich odpowiedników nigdzie na świecie. Wyjątkiem jest stanowisko Washington Pass (okręg Okanogan w stanie Waszyngotn, USA).
Kopalnia Kirowskij Rudnik w Chibinach
Pewnie podobieństwa do skał z Dara-i-Pioz, Chibin i Łowoziera wykazują okazy z niewielkiej miejscowości Mont Saint-Hilaire (okolice Montrealu, Québec, Kanada). W obrębie jednego tylko kamieniołomu (Poudrette) występuje tam kilkadziesiąt minerałów, często w postaci znakomitych okazów kolekcjonerskich. Część z nich jest wprawdzie znana z innych lokalizacji (astrofyllit, egiryn, eudialit, katapleit, elpidyt), ale – jak wspomniano – w Poudrette bywają znajdowane w znacznie lepszej postaci. Dotyczy to także minerałów typowych dla Mont Saint-Hilaire, których występowanie niejednokrotnie ogranicza się do tej niewielkiej lokalizacji. Mont Saint-Hilaire to kopalnia rzadkości mineralogicznych. Spośród wielu niezwykłych znalezionych związków chemicznych na uwagę zasługują wolframonośne minerały z grupy eudialitu: chomjakowit, manganochomjakowit i johnsenit-(Ce), griceit, abenakiit-(Ce), czy też jedyny znany naturalny fluorosiarczan, reederyt-(Y).
Pojedyncze, znacznie mniejsze wystąpienia podobnych utworów znane są ze Szwecji (Norra Kärr), Norwegii (klasyczne wystąpienia m.in. astrofyllitu w rejonie Langesundsfjord), Rumunii (Piricske-Ujhavas), a także Czech (Loučna), USA (w stanie Nowy Meksyk), Brazylii, Namibii (fonolity w kamieniołomie Aris) i Malawi (masyw Zomba, dostarczający wyjątkowych okazów egirynu i epididymitu). W Polsce syenity nefelinowe towarzyszą masywowi karbonatytowemu Tajna (w okolicy Suwałk). Niestety skały tego masywu, podobnie jak siąsiedniej intruzji alkalicznej Ełku, są przykryte grubą warstwą młodszych osadów. Badania tych skał przeprowadzono na rdzeniach wiertniczych.
Łukasz Kruszewski