Kilka wyjaśnień - czyli zamiast indeksu
Foidy,
zob. skaleniowce
skała wulkaniczna, występująca w postaci kopuł, potoków lawowych lub żył; jest wylewnym odpowiednikiem syenitu nefelinowego.. Zbudowana jest w przeważnej mierze ze skaleniowców, oraz anortoklazu, sanidynu, plagioklazu, leucytu, egirynu, arfvedsonitu, katoforytu, riebeckitu, biotytu; może zawierać tlenki żelaza, apatyt, cyrkon, tytanit, oliwin, spinel chromowy, granat. Jako minerały wtórne mogą - kosztem wymienionych wyżej - powstawać: analcym, chloryty, zeolity, węglany lub minerały z grupy serpentynu. Przeważnie jest barwy jasnoszarej (do brunatnej). Pospolicie wykazuje budowę porfirową.
Galeria zdjęć fonolitu w płytkach cienkich:
http://www.geocities.com/vienna/choir/9948/En_Phonolite.htm
Intruzja,
proces wdarcia się stopu magmowego w skały skorupy ziemskiej. Magma może wędrować przez istniejące pustki, spękania bądź uskoki, może też samodzielnie torować sobie drogę ku powierzchni Ziemi. W związku z tym - w stosunku do skał, w które wkracza - może wykrystalizować zgodnie, bądź też niezgodnie. Termin intruzja bywa często używany rzeczownikowo, w znaczeniu produktu wdarcia się magmy w skorupę ziemską. Bez względu na to, ciała magmowe krzepnące w obrębie skorupy ziemskiej mogą przyjmować bardzo różnorodne kształty oraz cechować się zróżnicowaną wielkością.
drobnowarstwowana skała o budowie skrytokrystalicznej, zbudowana niemal wyłącznie z kwarcu i tlenków żelaza. Jest to typ utworu przywiązany głównie do skał bardzo starych, w związku z czym wykazuje często pewien stopień przeobrażenia (zob. Parę słów o tygrysim oku. Często pięknie, żywo zabarwiona. Stanowi bogatą, lecz niezbyt często spotykaną rudę żelaza (np. złoże Krzywy Róg na Ukrainie). Jaspilit stanowi produkt depozycji krzemionki i tlenków żelaza z wód morskich - jest to zespół mineralny dość kłopotliwy do wytłumaczenia, interpretowany jako jeden z dowodów na zmiany składu chemicznego atmosfery ziemskiej w ciągu dziejów planety.
Kraton,
pojęcie wywodzące się z terminologii anglojęzycznej; na ogół definiowane jest jako sztywny fragment litosfery, zbudowany ze skorupy ziemskiej typu kontynentalnego, a więc - w przeważającej mierze zbudowanej ze skał kwaśnych, takich jak granitoidy (w olbrzymim uproszczeniu). Do pojęcia "kraton" w tym rozumieniu często przywiązane jest także znaczenie czasowe: mawia się tak bardzo często o bardzo starych masywach skalnych, takich jak na przykład kraton Kaapvaal w Republice Południowej Afryki. Drugim, znacznie szerszym rozumieniem kratonu, jest po prostu - fragment litosfery zbudowany ze skorupy typu kontynentalnego.
według definicji International Mineralogical Association z roku 1995 to - mówiąc najogólniej - pierwiastek lub związek chemiczny utworzony w postaci krystalicznej w wyniku różnorodnych procesów geologicznych.
Uogólnienie to bywa rozbudowywane, a także obwarowywane pewnymi zastrzeżeniami. Dlatego też w innych źródłach możemy dowiedzieć się, że minerał to ciało krystaliczne utworzone nie tylko wskutek procesów geologicznych, ale także kosmologicznych. Tu także zastrzeżenie: procesach niezwiązanych ze świadomą działalnością człowieka zmierzającą do utworzenia tychże minerałów.
Interesująco przedmiot zainteresowania mineralogii charakteryzuje Podręcznik Mineralogji (G. Tschermak, F. Becke) z roku 1931, w przekładzie J. Morozewicza i T. Woyny: Wszystkie te części składowe, które jesteśmy w stanie rozpoznawać i które w większej lub mniejszej mierze uczestniczą w budowie skorupy ziemskiej, nazywamy minerałami. Przeciwstawiamy je zwykle istotom ożywionym, czyli organizmom, i nazywamy ciałami naturalnemi nieorganicznemi; atoli nie zaliczamy do minerałów wszystkich ciał nieorganicznych, lecz te tylko, które powstają w łonie skorupy ziemskiej. Definicja ta, nie dość że skonstruowana misterną (jędrną, jak chciałby J. Morozewicz) polszczyzną, doskonale oddaje funkcjonalne rozumienie minerału jako budulca skał - a w większej skali całej skorupy ziemskiej.
Więcej na ten temat:
http://www.webmineral.com/Mineral_Definition.shtml
http://www.minsocam.org/msa/ima/ima98(04).pdf
Minerały klasyfikowane są według systematyki chemiczno-strukturalnej. Owe szczegółowe podziały dokonywane są w obrębie kilku, tradycyjnie wyróżnianych gromad o charakterze chemicznym. Są to (według A. Bolewski, A. Manecki, Mineralogia Szczegółowa, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1975):
- Pierwiastki rodzime, stopy i związki międzymetaliczne;
- Węgliki, azotki, fosforki, krzemki;
- Kruszce (a więc: siarczki i siarkosole, arsenki, tellurki, selenki);
- Halogenki (chlorki, jodki, bromki etc.);
- Tlenki i wodorotlenki;
- Sole kwasów tlenowych;
- Związki organiczne;
Wśród soli kwasów tlenowych nieformalnie wyróżnić można:
- Węglany i pokrewne (azotany, borany etc.);
- Siarczany i pokrewne (chromiany, molibdeniany, wolframiany etc.);
- Fosforany i pokrewne (arseniany, wanadany itd.);
- Krzemiany i glinokrzemiany.
grubokrystaliczna (a także wielkokrystaliczna) skała związana z późnymi etapami działalności magmowej. Przyjmuje postać pni, dajek, żył, soczew, gniazd. Najczęściej spotykana jest w brzeżnych częściach masywów magmowych. Skład mineralny pegmatytu jest przeważnie tożsamy ze składem macierzystego ciała magmowego. Niemniej to właśnie w pegmatytach znajdowane są najwspanialsze okazy wielu (i tych częstych i rzadkich) minerałów. Przykłady można mnożyć: minerały z grupy turmalinów, spodumen, tlenki pierwiastków ziem rzadkich, andaluzyt, fluoryt, łyszczyki, topaz, cyrkon, scheelit, beryl i inne. Także w pegmatytach padają rekordy rozmiarów pojedynczych kryształów. Do najsłynniejszych należą wystapienia pegmatytów Brazylii, Pakistanu, Afganistanu, Namibii.
Romboedr,
bryła geometryczna posiadająca sześć takich samych ścian o kształcie rombu. Jest charakterystyczna dla trygonalnego układu krystalograficznego; często współwystępuje w nim z innymi bryłami, np. skalenoedrem lub trapezoedrem. Bardzo dobrze widoczna jest w morfologii kryształów wielu minerałów z gromady węglanów: np. odłupki kalcytu przyjmują właśnie postać romboedru.
Skalenoedr,
 |
 |
 > |
Skalenoedr dytrygonalny |
Kombinacja skalenoedru z romboedrem |
Skalenoedr tetragonalny |
bryła geometryczna składająca się zasadniczo z dwunastu ścian, z których każda jest trójkątem o różnych długościach boków. Jest właściwa trygonalnemu układowi krystalograficznemu (tzw. skalenoedr dytrygonalny). W kryształach minerałów często oprócz ścian skalenoedru obecne są także ściany romboedru - zob. rysunek po prawej. Istnieje także skalenoedr tetragonalny, obecny w tetragonalnym układzie krystalograficznym. Posiada on osiem ścian, również będących trójkątami nierównobocznymi. W postaci skalenoedru dytrygonalnego krystalizuje wiele węglanów; jednym z najlepszych, i stosunkowo łatwych do obserwacji w przyrodzie przykładów jest kalcyt. Jako skalenoedr tetragonalny krystalizować może na przykład chalkopiryt.
Syenit,
głębinowa, obojętna skała magmowa, zawierająca mniej niż 5% kwarcu, skalenie potasowe oraz plagioklazy, a także minerały ciemne (przede wszystkim biotyt, augit, hornblenda, ale również akcesoryczne: rutyl, ilmenit, tytanit). W większej ilości mogą się pojawiać się także skaleniowce. Najczęściej syenity wykazują budowę bezładną, niekiedy porfirową. Barwa najczęściej szara, niekiedy z fioletowym odcieniem.
czasem także: syenit foidowy. Skała magmowa zbudowana głównie ze skaleni potasowych, w mniejszym stopniu plagioklazów; jest szczególnie wzbogacona w minerały z grupy skaleniowców: nefelin, analcym, haüyn, kankrynit, sodalit, leucyt, nosean. Zawiera także minerały ciemne. Zazwyczaj wystąpieniom tych skał towarzyszy ogromna różnorodność bardzo rzadkich i egzotycznych minerałów, często zawierających lantanowce, uran bądź tor. Wulkanicznym odpowiednikiem syenitu nefelinowego jest fonolit. Więcej na ten temat można przeczytać w artykułach: Pegmatyty masywu łowozierskiego oraz Masywy alkaliczne świata
Terran,